मकरसंक्रांत हा भारतातील एक शेतीसंबंधित सण आहे. सूर्य ज्या दिवशी दक्षिणायनातून उत्तरायणात मार्गक्रमण करतो त्या तिथीला मकरसंक्रांत साजरी केली जाते. या दिवशी सूर्य धनू राशीतून मकर राशीत प्रवेश होतो. या दिवसापासून सूर्याचे उत्तरायण सुरू होते. पृथ्वी वरुन पाहिले असता,सुर्याच्या उगविण्याची जागा दिवसेंदिवस उत्तरेकडे सरकते.(अयन=चलन/ढळणे) हा सण भारत सरकारने राष्ट्रीय सण म्हणून घोषित केला आहे.
महाराष्ट्रात हा सण तीन दिवस साजरा करतात. यास भोगी (सामान्यतः १३ जाने), संक्रांती (सामान्यतः १४ जाने) व किंक्रांती (सामान्यतः १५ जाने) अशी नावे आहेत. संक्रांतीस आप्तस्वकीयांना तिळगुळ आणिवाणवाटून 'तिळगुळ घ्या आणि गोड बोला' असे सांगून स्नेह वृद्धिंगत होण्याची शुभकामना दिली जाते. विवाहित स्त्रिया या दिवशी हळदी-कुंकू करतात. इंग्लिश महिन्यानुसार हा दिवस १४ जानेवारी रोजी येतो. परंतु दर ७० वर्षांनी ही तारीख एक दिवस पुढे जाते.
उत्तरायण शब्द, दोन संस्कृत शब्द उत्तर(उत्तर दिशा) व अयन(अंतराळातील मार्ग) या शब्दांचा संधी आहे.गुजरातमध्ये या दिवशी धान्य,तळलेल्या मिठाया, खाद्यपदार्थ बनावले व दान केले जातात. गुजरातेत या दिवशी गहू, बाजरी यांच्या खिचड्या बनवल्या जातात.
मकर संक्रांती पासून उन्हाळ्याची सुरूवात होते. पृथ्वीचा उत्तर गोलार्धात प्रवेश होतो. हिंदू श्रद्धेनुसार सूर्य प्रत्यक्ष ब्रह्मतत्त्वाचे रूप आहे, जे एक, अद्वैत, स्वयं प्रकाशमान, दैवत्वाचे प्रतिक आहे.
मकरसंक्रांतीस अनेक यात्रा आयोजित होतात, यात सर्वात प्रमुख म्हणजे प्रख्यात कुंभमेळा जो दर बारा वर्षांनी हरिद्वार, प्रयाग, उज्जैन व नासिक अशा चार जागी चक्राकार पद्धतीने आयोजित होतो. याखेरिज गंगासागर येथे, कोलकाता शहरानजिक गंगा नदी जेथे बंगालच्या उपसागरास मिळते तेथे गंगासागर यात्रा आयोजित केली जाते. केरळच्या शबरीमला येथे मकरज्योतीचे दर्शन घेण्यास या दिवशी अनेक भाविकांची गर्दी होते.
महाभारतात कुरु वंशाचे संरक्षक भीष्म ज्यांना इच्छामरणाचे वरदान होते, त्यांनी बाणांच्या शय्येवर पडून राहून या दिवशी देह त्याग केल्याचे सांगितले जाते. हिंदू परंपरेत उत्तरायणाचा कालावधी दक्षिणायनापेक्षा शुभ मानला जातो.
मकर संक्रांत
मकर संक्रांत हा पौष महिन्यातील महत्त्वाचा सण, दरवर्षी १४ किंवा १५ जानेवारीला संक्रात येते. फार वर्षापुर्वी संकारसुर नावाचा एक राक्षस होता. तो लोकांना फार पीडा देई. त्याला मारण्यासाठी देवीने संक्रांतीचे रूप घेतले. या संक्रांतीदेवीने संकरासुराला ठार केले आणि लोकांना सुखी केले. या दिवशी सुर्य मकर राशित प्रवेशा करतो, त्या दिवशी उत्तरायणाला प्रारंभ होतो.
महिला व नववधू ज्या सणाची आवर्जून वाट पाहत असतात तो सण म्हणजे मकरसंक्रांत सूर्याला मकर संक्रमणावर आधारलेला एक हिंदुस्थानी सण वर्षभरात बारा राशीतुन सूर्याची चारा संक्रमणे होत असली तरी हिंदुस्थानवासियांच्या दृष्टीने मकरसंक्रमणाला म्हणजे संक्रांतीला अधिक महत्त्व आहे. कारण या संक्रमणापासुन सूर्याला उत्तरायणाला प्रारंभ होतो आणि उत्तर गोलार्धात राहणाऱ्या हिंदुस्थानवासीयांना उत्तरायणामध्ये अधिक प्रकाश व उष्णता याचा लाभ होतो.
हिंदुस्थानात बहुतेक भागात हा सण साजरा केला जातो. दक्षिणेत याचवेळी पोंगळ (पोंगल) नावाचा तीन दिवस चालणारा उत्सव आहे. महाराष्ट्रात संक्रांतीच्या आधीच्या दिवशी भोगी असते आणि दुसऱ्या दिवशी किंक्रांत असते. स्त्रिया मृत्तिक घटाचे दान देतात व देवाला तीळ, तांदूळ अर्पण करतात आणि संक्रांतीनिमित्त सौभाग्यपण लुटतात.
संक्रांतीला तिळाचे फार महत्त्व आहे. हा काळ थंडीचा असतो. त्यामुळे अंगात उष्णता निर्माण होण्यासाठी तीळ खायचे तसेच बाजरीची भाकरी, लोणी, मुगाच्या डाळीची खिचडी, वांगी, सोताणे, वावटे, गाजर अशा इतर शक्तिवर्धक पदार्थाचा वापर जेवणात करायचा. तीळ वापरण्यातला दुसरा अर्थ सिग्धता. स्निग्धता म्हणजे स्नेह-मैत्री या स्नेहाचे गुळाशी मिश्रण करतात. स्नेहाची गोडी वाढावी हा त्यातला हेतु तेव्हा या दिवशी या तिळगुळाची देवाण घेवाण करायची स्नेह वाढवायचा, नवीन स्नेहसंबंध जोडायचे. जुने असलेले समृद्ध करायचे, तुटलेले आवर्जून पूर्ववत करायचे.
खरचं! "तिळ गुळ घ्या गोड बोला" या शब्दात केवळ अर्थ भरला आहे.
आज १४ जानेवारी म्हणजे मकर संक्रांत. हा सण मला खुप म्हणजे खुप म्हणजे खुपच आवडतो. ह्या दिवशी काळ्या रंगाचे कपडे घालायचे असतात. मला काळा रंग खुप म्हणजे खुप आवडतो.
ह्या दिवशी सर्वांना तिळगुळ द्यायचा असतो. मेंदु म्हणतो आपण तिळाचा हलवा द्यायचा, तो स्वस्त असतो आणि इतरांकडुन तिळाच्या वड्या घ्यायच्या. आमच्या घरी पण तिळाच्या वड्या बनवल्या आहेत पण न आवडणारी लोकं घरी आली तर आम्ही तिळाचा हलवाच देतो.
१४ तारखेला माझ्या दोन मित्रांचे वाढदिवस असतात. ‘मधुरा गोडबोले’ आणि ‘केशव काळे’.
ह्या काळात पतंग उडवायचे असतात. पण मी उडवत नाही. मला पतंगाची कणी बांधता येत नाही आणि तसेही मांजा हाताला काचतो. एवढे प्रयत्न करुन उडलाच पतंग तरी कोणतरी तो काटतो आणि पैसे वाया जातात.
१४ तारीख चोरांना आज्जीब्बात म्हणजे आज्जीब्बात आवडत नाही कारण ह्या दिवसापासुन दिवस मोठ्ठा होत जातो आणि रात्रं लहान होत जाते. त्यामुळे त्यांना चोऱ्या करायला वेळ कमी मिळतो. मला पण रात्र कमी झालेली आवडत नाही, झोपायला फार कमी वेळ मिळतो, सकाळी सुर्य लवकर उगवतो त्यामुळे झोपमोड होते.
अजुन एका कारणाने मला संक्रांत आवडत नाही ते म्हणजे सकाळी उठल्यावर न्हाहारीला कालच्या दिवशी भोगीला बनवलेली, उरलेली मुगाच्या डाळीची खिचडी आणि उरलेल्या भाकरीचा चुराच असतो, तर दुपारी जेवायला प्रसादाच्या नावाखाली कुठलीतरी घाणेरडी भाजी खावी लागते. आई सारख्या तिळाच्या वड्या खाऊन देत नाही कारण त्यामुळे म्हणे खोकला येतो.
कधी कधी आमच्याकडे गुळाच्या पोळ्या सुध्दा बनवतात. पण मला पोळीची कड आवडत नाही. फारच ती कडक असते, आणि त्यात गुळ जास्ती नसल्याने ति गोड पण लागत नाही.
चाळीतल्या बायका एकत्र जमुन हळदी-कुंकु, हळदी-कुंकु खेळतात आणि त्याला तुळशीबागेत मिळणाऱ्या स्वस्तातल्या प्लॅस्टीकच्या वस्तु भेट म्हणुन देतात.
नको नको म्हणत असतानाही आम्ही संक्रांतीला सॅन्ट्रो गाडी घेतली होती, ती पण काळ्या रंगाची आणि एका वर्षातच त्या गाडीला काहीतरी मोठ्ठा लोच्चा झाला त्या दिवसांपासुन आम्ही संक्रांतीला काही म्हणजे काहीच खरेदी करणं बंद केले आहे.
असो, माझे मनोगत लांबत जाते आहे. त्यापेक्षा तुम्हाला मकर संक्रांतीच्या शुभेच्छा देऊन टाकतो –
तीळात मिसळला गूळ, त्याचा केला लाडू
मधुर नात्यासाठी गोड गोड बोलू
नात्यांमधला गोडवा जपणारा सण!
पौष महिन्यातल्या गुलाबी थंडीत उत्साही ऊब निर्माण करणारा महत्त्वाचा सण म्हणजे ‘मकर संक्रांत’. या दिवशी सूर्य मकर राशीत प्रवेश करतो.
पौष महिन्यातल्या गुलाबी थंडीत उत्साही ऊब निर्माण करणारा महत्त्वाचा सण म्हणजे ‘मकर संक्रांत’. या दिवशी सूर्य मकर राशीत प्रवेश करतो. त्यामुळे सूर्याच्या दक्षिणायनातून उत्तरायणाला प्रारंभ होतो. उत्तरायणात उष्णता व प्रकाश देणारा उत्साह असतो. महिला व नववधू ज्या सणाची आतुरतेनं वाट पाहत असतात. मकर संक्रांत हा स्नेह जपणारा व नाती दृढ करणारा एक सोहळा आहे. या सणाला धार्मिकतेबरोबरच सामजिकतेचीही जोड दिलेली आहे.
इंग्रजी महिन्यानुसार वर्षाच्या सुरुवातीलाच पहिला सणाचा मान मिळतो, तो ‘मकर संक्रात’ या सणाला. दरवर्षी १४ किंवा १५ जानेवारीला गोडवा घेऊन येणारा असा हा सण. मकर संक्रांतीच्या आदल्या दिवशी ‘भोगी’ आणि दुस-या दिवशी ‘किंक्रांत’ साजरी केली जाते. ‘किंक्रांत’ म्हणजेच ‘करीदिन’. या दिवशी कोणतंही शुभ काम न करण्याचा पिढय़ान्पिढय़ांचा प्रघात आहे. विशेषत: महाराष्ट्रामध्ये हे तीनही दिवस महत्त्वाचे मानले जातात. वातावरणात नवचेतना, आनंद, उत्साह, स्फूर्ती, चैतन्य देणारा हा संक्रमणाचा काळ असतो.
थंडीचे दिवस असल्याने तिळासारख्या स्निग्ध पदार्थासोबत उष्णता निर्माण करण्यासाठी त्यामध्ये गुळाचा वापर केला जातो. तिळगुळाचे सेवन केल्यानं शरीरामध्ये सकारात्मक ऊर्जा संचयित होते. भोगीच्या दिवशी भाकरीच्या पिठामध्ये तीळ घालून त्याची भाकरी केली जाते. त्याच्यासोबत वांगी, ओले पावटे, गाजर, हुरडा (सोलाणे) अशा उष्णतावर्धक भाज्यांचा वापर करून खास ‘भोगीची भाजी’ बनवली जाते. मकर संक्रांतीच्या दिवशी मातीच्या लहान आकाराच्या मडक्याला (सुगड) मान असतो. ही लहान मडकी देवासमोर पाटावर मांडतात. त्यांमध्ये उसाचे तुकडे, बोरं, गाजराचे तुकडे, हुरडा, भुईमूग आणि वरून तिळगुळाचा लाडू, हलवा (साखर फुटाणे) हे सगळं भरतात. मग हळदकुंकू, अक्षदा वाहून त्याची पूजा केली जाते. सुगड पूजन झाल्यावर ‘तिळगुळ घ्या, गोड बोला.. आमचे तिळगुळ सांडू नका, आमच्याशी कधी भांडू नका!’ असं म्हणत घरातल्यांना तिळगुळ दिला जातो. ‘तिळगुळ’ हे गोडव्याचं प्रतीक मानून ते एकमेकांना देऊन असलेले रुसवेफुगवे, राग विसरून नाती जपण्याचा व नात्यातला गोडवा टिकवण्याचा संकल्प सोडला जातो.
या दिवशी सुवासिनींना घरी बोलावून हळदीकुंकू करून वाण लुटतात. अनेक घरांमध्ये हा हळदीकुंकू समारंभ रथसप्तमीपर्यंत केला जातो. प्रत्येकजण आपल्या सोयीनुसार दिवस ठरवून हा कार्यक्रम करतात. नवविवाहिता पहिल्या मकर संक्रांतीला ‘चिलीपीली (छोटी मातीची मडकी)’ किंवा ‘हळदीकुंकू’ वाण म्हणून लुटतात. वाण लुटण्यामागे दान करण्याचीही संकल्पना परंपरेप्रमाणे जपली जाते. वाण म्हणून लुटण्याची वस्तूही विचारपूर्वक निवडावी लागते. दान केल्यानं पुण्यसंचय होतो, असाही एक समज यामागे दृढ झाला आहे.
मकर संक्रांतीपासून अगदी रथसप्तमीपर्यंत महिला साजश्रृंगार करून हळदीकुंकवाला एकमेकींच्या घरी जातात. वर्षभर साठवणीत ठेवलेल्या साडय़ा, दागिने या समारंभाच्या निमित्तानं परिधान केले जातात. महिलांना दिवसभराच्या कामाच्या रामरगाडय़ातून स्वत:साठी वेळ काढून एकमेकींच्या घरी जाऊन विचारांचे आदानप्रदान करता यावं, यासाठी या प्रथेची सुरुवात झाली असावी.
मकर संक्रांतीच्या सणासाठी बाजारपेठाही सजलेल्या आहेत. विविधरंगी आकर्षक तिळगुळ, तिळाचे लाडू, वाण लुटण्यासाठी नवनवीन साहित्याचे प्रकार, तसंच कपडय़ाच्या दुकानांमध्येही डिझाईनच्या विशेषत: काळ्या रंगाच्या साडय़ा बाहेर लावलेल्या दिसतील. शिवाय तिळगुळाचे आकर्षक दागिनेही दुकानांमधून दिसू लागले आहेत. सध्या पारंपरिक नऊवारी साडी, नथ, ठुशी, बाजूबंद असे दागदागिने, केसांचा खोपा आणि त्यावर फुलांचा गजरा घालण्याची प्रथा पुन्हा नव्यानं रुढ झाली आहे. वाणाच्या साहित्यखरेदीसाठी महिला वर्गाचा उत्साह ओसंडून वाहत असतो.
इतर सणाला काळ्या रंगाला निषिद्ध मानलं जात असलं, तरी मकर संक्रांतीमध्ये काळ्या रंगाला विशेष महत्त्व आहे. काही समाजामध्ये मकर संक्रांतीच्या हळदीकुंकवाला विशेषत: नवविवाहित महिलांनी काळ्या रंगाची साडी नेसण्याची प्रथा आहे. त्याचबरोबर तिळगुळा(हलवा – साखरेचे फुटाणे)पासून बनवलेले हार, बांगडय़ा, कंठी, मंगळसूत्र, बिंदी, कानातील कुडी, बाजूबंद, कमरपट्टा असे वेगवेगळ्या प्रकारचे आकर्षक दागिनेही परिधान केले जातात. काळ्या रंगाच्या साडीवर हे पांढऱ्या रंगाच्या हलव्याचे दागिने त्या नवविवाहितेचं सौंदर्य अधिकच खुलवतात.
काही ठिकाणी सार्वजनिकरित्या हळदीकुंकू करण्याचीही परंपरा आहे. चाळीच्या घरामध्ये किंवा एकाच कॉलनीमध्ये राहणा-या दहा-बारा महिला एकत्र येऊन सर्वाना मोक्याच्या ठिकाणी येऊन हळदीकुंकू समारंभ करून आनंदाची देवाण-घेवाण करतात.
मकर संक्रांती शुभेच्छा
आठवण सुर्याची,
साठवण स्नेहाची,
कणभर तीळ,
मणभर प्रेम,
गुळाचा गोडवा,
ऋणानुबंध वाढवा….!
तिळगुळ घ्या.. गोड गोड बोला!
मकर संक्रांतीच्या हार्दिक शुभेच्छा…!
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला!!
मराठी अस्मिता, मराठी मन,
मराठी परंपरेची मराठी शान,
आज संक्रांतीचा सण,
घेऊन आला नवचैतन्याची खाण!
तिळगुळ घ्या, गोड गोड बोला..!
एक तिळ रुसला, फुगला
रडत रडत गुळाच्या पाकात पडला.
खुद्कन हसला, हातावर येताच बोलु लागला..
तिळगुळ घ्या, गोड गोड बोला..!
तिळात मिसळला गुळ, त्याचा केला लाडु…
मधुर नात्यासाठी गोड गोड बोलु..!
संक्रांतीच्या हार्दिक शुभेच्छा…!
तीळ आणि गुळासारखी रहावी,
आपुली मैत्री घट्ट आणि मधुरही..!
संक्रांतीच्या हार्दिक शुभेच्छा…!
नात्यातील कटुता इथेच संपवा….
तिळगुळ घ्या नि गोड गोड बोला…!
संक्रांतीच्या हार्दिक शुभेच्छा…!
झाले – गेले विसरुन जाऊ
तिळगुळ खात गोड गोड बोलु..!
संक्रांतीच्या हार्दिक शुभेच्छा…!
मनात असते आपुलकी,
म्हणुन स्वर होतो ओला..
हलवा – तिळगुळ घ्या अन्
गोड गोड बोला…!
मांजा, चक्री…
पतंगाची काटाकाटी…
हलवा, तिळगुळ, गुळपोळी…
संक्रांतीची लज्ज्त न्यारी…
पतंग उडवायला चला रे….!!
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!!
हलव्याचे दागिने, काळी साडी…
अखंड राहो तुमची जोडी
हीच शुभेच्छा, संक्रांत वर्ष दिनी…!
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!!
नाते तुमचे आमचे
हळुवार जपायचे…
तिळगुळ हलव्यासंगे
अधिक दॄढ करायचे….
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!!
साजरे करु मकर संक्रमण
करुण संकटावर मात
हास्याचे हलवे फुटुन
तिळगुळांची करु खैरात…
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!!
काळ्या रात्रीच्या पटलावर
चांदण्यांची नक्षी चमचमते
काळ्या पोतीची चंद्रकळा
तुला फारच शोभुन दिसते
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!!
संक्रांतीच्या अनेक शुभेच्छा…!
मराठी एस एम एस :
नाते तुमचे आमचे
हळुवार जपायचे…
तिळगुळ हलव्यासंगे
अधिक दॄढ करायचे….
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!!
काळ्या रात्रीच्या पटलावर
चांदण्यांची नक्षी चमचमते
काळ्या पोतीची चंद्रकळा
तुला फारच शोभुन दिसते
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!!
संक्रांतीच्या अनेक शुभेच्छा…
साजरे करु मकर संक्रमण
करुण संकटावर मात
हास्याचे हलवे फुटुन
तिळगुळांची करु खैरात…
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला .
मराठी अस्मिता, मराठी मन,
मराठी परंपरेची मराठी शान,
आज संक्रांतीचा सण,
घेऊन आला नवचैतन्याची खाण!
तिळगुळ घ्या, गोड गोड बोला..!
घालशील जेव्हां तू Designer साडी
लाभेल तुला तिळगुळची गोडी
माझ्या हातात दे
पंतगाची दोरी
तुम्हा सर्वाना शुभ मकर संक्रांति
एक तिळ रुसला , फुगला
रडत रडत गुळाच्या पाकात पडला
खटकन हसला हातावर येताच बोलू लागला
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला .
हलव्याचे दागिने, काळी साडी…
अखंड राहो तुमची जोडी
हीच शिभेच्छा, संक्रांत वर्ष दिनी…!
तिळगुळ घ्या गोड गोड बोला…!
तिळात मिसळला गुळ, त्याचा केला लाडु…
मधुर नात्यासाठी गोड गोड बोलु..!
संक्रांतीच्या हार्दिक शुभेच्छा…!
No comments:
Post a Comment